ለግብር ከፋዮች ማስጠንቀቂያ! ወቅቱን ጠብቆ ሪፖርት አለማድረግ የሚያስከትሉት ከባድ የገንዘብ ቅጣቶች እና ወለድ

በኢትዮጵያ የታክስ አስተዳደር ስርዓት ውስጥ ግብርን በወቅቱ አለማሳወቅ እና አለመክፈል የሚያስከትለውን ቅጣት በዝርዝር ለመረዳት፣ የፌደራል ታክስ አስተዳደር አዋጅ ቁጥር 983/2008 (Federal Tax Administration Proclamation No. 983/2016) ዋና መነሻችን ነው።

ይህ አዋጅ ግብር ከፋዩ ግዴታውን ባይወጣ የሚጠብቁትን አስተዳደራዊ እና የወንጀል ቅጣቶች በግልጽ አንቀጽ አስቀምጧል። እነሆ በህጉ አንቀጾች የተደገፈ ዝርዝር ማብራሪያ፡

1. አስተዳደራዊ ቅጣቶች (Administrative Penalties)

አስተዳደራዊ ቅጣቶች የሚጣሉት ግብር ከፋዩ ግዴታውን ባለመወጣቱ በባለስልጣኑ (በገቢዎች) አማካኝነት ነው።

ሀ. የታክስ ማሳወቂያን በጊዜው ያለማቅረብ ቅጣት (አንቀጽ 97)

በአዋጅ ቁጥር 983/2008 አንቀጽ 97 መሰረት፣ አንድ ግብር ከፋይ የታክስ ማሳወቂያውን (Tax Declaration) ማቅረብ በሚገባው ቀን ካላቀረበ የሚከተለው ቅጣት ይጣልበታል፡

• መሰረታዊ ቅጣት፡ ሪፖርት መደረግ ከነበረበት ቀን ጀምሮ ለዘገየበት ለእያንዳንዱ ወር ወይም የወር ከፊል ጊዜ፣ መከፈል ከሚገባው ታክስ ላይ 5% (አምስት በመቶ) ቅጣት ይታሰባል።
• የቅጣት ጣሪያ፡ ይህ በየወሩ የሚቆጠረው 5% ቅጣት ተጠራቅሞ ከሚከፈለው የታክስ መጠን 25% መብለጥ የለበትም።
• ዝቅተኛው ቅጣት፡ የታክሱ መጠን አነስተኛ ሆኖ በመቶኛ ሲሰላ ቅጣቱ በጣም ትንሽ ከሆነ፣ ወይም ታክሱ ዜሮ ከሆነ፣ እንደ ግብር ከፋዩ ደረጃ (ደረጃ "ሀ"፣ "ለ" ወይም "ሐ") ቋሚ የገንዘብ ቅጣት (ለምሳሌ 50,000፣ 20,000 ብር) ይጣልበታል።

ለ. ክፍያን የማዘግየት ቅጣት (አንቀጽ 98)

ሪፖርት ካልተደረገ ክፍያም አልተፈጸመ ማለት ነው። በአዋጁ አንቀጽ 98 መሰረት፡

• አንድ ግብር ከፋይ መክፈል ያለበትን ታክስ በወቅቱ ካልከፈለ፣ ባልተከፈለው የታክስ መጠን ላይ 5% (አምስት በመቶ) ተጨማሪ የዘገየ ክፍያ ቅጣት (Late Payment Penalty) ይጣልበታል። ይህ ቅጣት የሚጣለው አንድ ጊዜ ብቻ ነው።

2. ወለድ (Interest) - (አንቀጽ 59)

ከቅጣት በተጨማሪ፣ መንግስት ገንዘቡን በወቅቱ ባለማግኘቱ ለደረሰበት ጉዳት ወለድ ያስከፍላል። በአዋጁ አንቀጽ 59 መሰረት፡

• ታክስ ሳይከፈል በቆየበት ጊዜ ሁሉ ወለድ ይታሰባል።
• የወለድ መጠኑ፡ በወቅቱ የነበረው የንግድ ባንኮች ከፍተኛ የብድር ወለድ ተመን ላይ 15% ተደምሮበት ይሰላል። (ለምሳሌ የባንክ ወለድ 15% ቢሆን፣ የመንግስት ታክስ ወለድ 30% ይሆናል ማለት ነው)።

3. የወንጀል ተጠያቂነት (Criminal Offences)

ጉዳዩ ከአስተዳደራዊ ቅጣት አልፎ ወደ ወንጀል ሊያመራ የሚችልበት ሁኔታም በአዋጁ ተደንግጓል።

የታክስ ስወራ (አንቀጽ 125)

ግብር ከፋዩ ሪፖርት ያላደረገው ሆን ብሎ ታክስን ለመሰወር እንደሆነ ከተረጋገጠ፣ በአዋጁ አንቀጽ 125 መሰረት፡

• ከባድ የገንዘብ መቀጮ እና እስራት ሊጠብቀው ይችላል። ሆን ብሎ ታክስን መሰወር ከ3 እስከ 5 ዓመት በሚደርስ እስራት ሊያስቀጣ ይችላል።

ዝርዝር ምሳሌ (Illustrative Example)

ውድ የፔጃጅን ተከታዮች በመቀጠል ነገሩን በግልጽ ለማየት አንድ ምሳሌ እንውሰድ።

ኬዝ 1 ፡ ወ/ሮ አልማዝ የደረጃ "ሀ" ግብር ከፋይ ናቸው። ለ2016 በጀት ዓመት መክፈል የነበረባቸው የትርፍ ግብር 200,000 ብር ነበር። ነገር ግን፣ ሪፖርት ማድረግ ከነበረባቸው ጊዜ ለ6 ወራት አዘግይተው ሪፖርት አደረጉ እንበል።

የቅጣት አሰላልፍ (በአዋጁ መሰረት):

ውጤት: ወ/ሮ አልማዝ በወቅቱ ሪፖርት አድርገው ቢሆን ኖሮ የሚከፍሉት 200,000 ብር ብቻ ነበር። በ6 ወር መዘግየት ምክንያት ግን ወደ 90,000 ብር የሚጠጋ ተጨማሪ ወጪ (ቅጣት እና ወለድ) ይከፍላሉ።

ማጠቃለያ ምክር

ከላይ በተጠቀሱት የህግ አንቀጾች መሰረት ቅጣቱ በጣም ከፍተኛ ነው። በተለይም የአንቀጽ 97 (25% ጣሪያ) እና የአንቀጽ 59 (ከፍተኛ ወለድ) ተደማምረው የንግድ ድርጅቱን ካፒታል ሊበሉ ይችላሉ።

የታክስ እዳዎን እና ሊጣልብዎ የሚችለውን ቅጣት በራስዎ ለማስላት የሚከተለውን «የቅጣት ማስሊያ ቀመር (Penalty Calculation Formula) » ይጠቀሙ።

ማሳሰቢያ፦ ይህ ስሌት በፌዴራል ታክስ አስተዳደር አዋጅ ቁጥር 983/2008 ላይ የተመሰረተ ነው።

ደረጃ 1፡ መሰረታዊ መረጃዎችን ይሰብስቡ

ስሌቱን ከመጀመርዎ በፊት እነዚህን ቁጥሮች ይያዙ፡

1. ዋና የታክስ መጠን (T): መክፈል የነበረብዎት ትክክለኛ የግብር መጠን።
2. የዘገየበት ወራት ብዛት (M): ግብሩ መከፈል ከነበረበት ቀን ጀምሮ እስካሁን ስንት ወር አለፈው? (ለማሳወቂያ ቅጣት)።
3. የዘገየበት ቀናት ብዛት (D): ግብሩ መከፈል ከነበረበት ቀን ጀምሮ እስካሁን ስንት ቀን አለፈው? (ለወለድ ስሌት)።

ደረጃ 2፡ የማስሊያ ቀመሮች (Formulas)

እያንዳንዱን ቅጣት ለብቻው እናሰላለን።

1. የማሳወቂያ ጊዜን ያለማክበር ቅጣት (Late Filing Penalty)

ይህ ቅጣት በወር 5% ሲሆን፣ ጣሪያው ግን ከታክሱ መጠን 25% መብለጥ የለበትም።

     ዘግይተው ያሳወቁት ከ5 ወር በታች ከሆነ፡ ቅጣት = T * 5% * M

     ዘግይተው ያሳወቁት ከ5 ወር በላይ ከሆነ (ጣሪያው ላይ ስለሚደርስ)፡ ቅጣት = T *25%

2. ክፍያን የማዘግየት ቅጣት (Late Payment Penalty)

    ይህ ጊዜን አይጠብቅም፤ አንዴ ዘግይቶ ከተከፈለ የሚጣል ቋሚ ቅጣት ነው። ቅጣት = T *5%

3. ወለድ (Interest)

ወለድ የሚሰላው በቀናት ብዛት ነው። የወለድ መጠኑ (Interest Rate - R) ከፍተኛው የባንክ ማበደሪያ ወለድ ላይ 15% ተደምሮ ነው። (ለአብነት ያህል አሁን ባለው ገበያ ከፍተኛው የባንክ ወለድ ~15% ቢሆን፣ የመንግስት ወለድ 15% + 15% = 30%$ ይሆናል ብለን እንውሰድ)።

ወለድ = T *R * D} /365 ቀን

(ማብራሪያ፡ ታክሱ ሲባዛ በወለድ ተመን፣ ሲባዛ በዘገየበት ቀን፣ ሲካፈል ለ365 ቀናት)

ደረጃ 3፡ የመስሪያ ሠንጠረዥ (Worksheet)

ይህንን ሠንጠረዥ በመጠቀም የእርስዎን ቁጥሮች ያስገቡ፡

ደረጃ 4፡ የተግባር ልምምድ (Practical Example)

እንበልና መክፈል የነበረብዎት 50,000 ብር ነው።

ዘግይተው ለመክፈል የሄዱት ከ100 ቀናት (3 ወር ከ10 ቀን) በኋላ ነው።

1. የሪፖርት ቅጣት: 3 ወር ስለዘገየ (ከ5 ወር በታች ነው) = 50,000 *5% * 3 = 7,500 ብር።
2. የክፍያ ቅጣት: 50,000 * 5% = 2,500 ብር።
3. ወለድ (በ30% ተመን): (50,000 * 30% *100 )÷ (365) = 4,109.58 ብር።

ጠቅላላ ክፍያ: 50,000 + 7,500 + 2,500 + 4,109.58 = 64,109.58 ብር

ወሳኝ ማሳሰቢያ

ይህ ስሌት ግምታዊ ግንዛቤ እንዲያገኙ የሚረዳ ነው። ትክክለኛው የወለድ መጠን በብሔራዊ ባንክ ወቅታዊ መረጃ መሰረት በጥቂቱ ሊለዋወጥ ይችላል። እንዲሁም በሲስተም ሲሰላ የቀናት ልዩነት ሊኖር ይችላል።