የገቢ ግብር አዋጅ 979/2008 አንጻር፡ የገበያ ዋጋ ጥናት በግብር ግምት ላይ ያለው ተጽዕኖ በምሳሌዎችና የሕግ አንቀጾች ማብራሪያ

የገቢ ግብር አዋጅ 979/2008 አንጻር፡ የገበያ ዋጋ ጥናት በግብር ግምት ላይ ያለው ተጽዕኖ በምሳሌዎችና የሕግ አንቀጾች ማብራሪያ

መግቢያ

በኢትዮጵያ የግብር አስተዳደር ሥርዓት ውስጥ፣ ግብር ከፋዮች የሚያቀርቡት የሒሳብ መዝገብ የግብር ተጠያቂነትን ለመወሰን ዋነኛውና መሠረታዊ ሰነድ ነው። ሆኖም፣ ይህ ሰነድ በታክስ ባለስልጣን (ገቢዎች ሚኒስቴር) ዘንድ ትክክለኛ ገቢን ለመወሰን የሚያስችል መሠረት አይደለም ተብሎ ውድቅ ሲደረግ ወይም ማስተካከያ ሲደረግበት መመልከት የተለመደ ነው።

አንድ የንግድ ልውውጥ በኦዲት ወቅት ከገበያ ዋጋ መርህ የራቀ ሆኖ ከተገኘ፣ የግብር ባለስልጣኑ በገበያ ዋጋ ጥናት (Market Price Study) በመጠቀም ማስተካከያ ወይም የገቢ ግምት ይወስናል። መንግስት ሊከፈል የሚገባውን ትክክለኛ የግብር ገቢ እንዳያጣ፣ ገቢዎች ይህንን በራሱ የመገመት ሕጋዊ ስልጣን አለው።

ይህ ጽሑፍ በዋናነት በገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 979/2008 እና በፌዴራል ታክስ አስተዳደር አዋጅ ቁጥር 983/2008 እንዲሁም በመመሪያ ቁጥር 176/2014 ዓ.ም. በተሰጡት አንቀጾች በመደገፍ፡

• የታክስ ባለስልጣኑ ገቢን በገበያ ዋጋ ጥናት የሚገምትበትን አግባብ በዝርዝር ያሳያል።
• ይህ አሰራር በተለይም ለተዛማጅ ወገኖች (Transfer Pricing) እና ደካማ ሪከርድ ላላቸው ግብር ከፋዮች ምን አይነት ችግር እንደሚፈጥር በምሳሌ ያስረዳል።
• ከሁሉም በላይ ደግሞ ሒሳብ መዝገብ አቅራቢዎች (አካውንታንቶች) የደንበኞቻቸውን ሒሳብ መዝገብ ከውድቀት ለመከላከል ያለባቸውን ወሳኝ ኃላፊነት ይተነትናል።

1. የሕጉ መሠረት እና የሂሳብ ባለሙያዎች ኃላፊነት

የገበያ ዋጋ ጥናት የሚተገበረው በችግሩ ዓይነት ላይ ተመስርቶ በሁለት ዋና ዋና መንገዶች ሲሆን፣ ሁለቱም የሒሳብ መዝገብ አቅራቢዎች ንቁ ተሳትፎን ይጠይቃሉ።

ሀ. የዝውውር ዋጋ አወሳሰን (Transfer Pricing) ሲኖር፡ ማስተካከያ መደረግ

የዝውውር ዋጋ አወሳሰን በገቢ ግብር አዋጅ ቁጥር 979/2008 አንቀጽ 84 መሠረት፣ ግብር ከፋዮች ከሚዛመዱባቸው ወገኖች ጋር የሚያደርጓቸው ግብይቶች በዓለም አቀፍ ደረጃ ዕውቅና በተሰጠው “የፍትሃዊ የገበያ ዋጋ መርህ” መሠረት መሆን አለበት።

• መርህ ለሒሳብ ባለሙያው: አካውንታንቱ ይህ መርህ መከበሩን የሚያረጋግጥ የዝውውር ዋጋ ሰነድ (Transfer Pricing Documentation) ማዘጋጀት ይጠበቅበታል።

ምሳሌ ፩ (የማስተካከያ እርምጃ):

• አንድ የኢትዮጵያ ላኪ ድርጅት በመመሪያ 176/2014 መሠረት መዝገቡን በትክክል አያይዟል። ነገር ግን አንድን ምርት ለእናት ኩባንያው (ተዛማጅ ወገን) በ$2.00 ዶላር ሲሸጥ፣ የገበያው ዋጋ $4.00 ዶላር ነበር።
• የታክስ ባለስልጣኑ እርምጃ: ገቢዎች ሚኒስቴር የCUP ዘዴን (Comparable Uncontrolled Price) በመጠቀም የገበያ ዋጋውን ($4.00) ያረጋግጣል። የሒሳብ መዝገቡን ውድቅ አያደርገውም፤ ይልቁንም፣ በሪፖርት የተደረገው ገቢ ላይ $2.00 ዶላር (የዋጋ ልዩነት) በመጨመር ታክስ የሚከፈልበትን ገቢ ማስተካከያ ያደርጋል።

ለ. መሠረታዊ የሪከርድ ጉድለት ሲኖር፡ ገቢን በግምት መወሰን (Rejection followed by Assessment)

በፌዴራል ታክስ አስተዳደር አዋጅ ቁጥር 983/2008 አንቀጽ 69 መሠረት፣ የገቢዎች ሚኒስቴር የታክስ ሪከርድ እምነት የሚጣልበት ካልሆነ ገቢውን በገበያ ዋጋ ጥናት መሠረት የመወሰን ሥልጣን አለው። ይህ በተለይ ለደረጃ 'ለ' እና 'ሐ' ግብር ከፋዮች የተለመደ ነው።

• የውድቅ መነሻ፡ አካውንታንቱ የደንበኛው ሒሳብ መዝገብ በመመሪያ ቁጥር 176/2014 ዓ.ም. የተዘረዘሩትን መሠረታዊ የሂሳብ አያያዝ መስፈርቶች (ለምሳሌ የዋና ሰነዶች አያያዝ) ማሟላት ካልቻለ፣ ሪከርዱ "እምነት የሚጣልበት አይደለም" ተብሎ ውድቅ ይደረጋል።
• መርህ ለሒሳብ ባለሙያው: የደንበኛው ሒሳብ መዝገብ መመሪያ 176/2014ን ሙሉ በሙሉ አሟልቶ መዘጋጀቱን ማረጋገጥ አለበት።

ምሳሌ ፪ (የገቢ ግምት ጥናት):

• አንድ የልብስ ቸርቻሪ (ደረጃ 'ለ') አካውንታንቱ ያቀረበው ዓመታዊ ሒሳብ የ7% አጠቃላይ የትርፍ ህዳግ እንዳገኘ ያሳያል። ሪከርዱም በመመሪያ 176/2014 መሰረት በትክክል አልተያዘም (በሰነድ አልተደገፈም)።
• የታክስ ባለስልጣኑ እርምጃ: ሚኒስቴሩ መጀመሪያ ሪከርዱን ውድቅ ያደርጋል። ከዚያም ባደረገው የገበያ ጥናት፣ በአካባቢው ያሉ ተመሳሳይ ቸርቻሪዎች አማካይ የትርፍ ህዳግ 15% መሆኑን ይደርስበታል። ግብር ከፋዩ በ15% ገቢ እንደሚያገኝ ገምቶ ታክስ ይጥላል። መመሪያ 176ን አለመከተል ለዚህ ገቢ ግምት መጋለጥ ዋነኛ መንስኤ ነው።

2. የገበያ ዋጋን የመወሰኛ ዘዴዎች (ለአካውንታንቶች)

የሒሳብ መዝገብ አቅራቢዎች ለደንበኞቻቸው ትክክለኛውን ሪፖርት ሲያዘጋጁ፣ የታክስ ባለስልጣኑ የሚጠቀማቸውን ዘዴዎች ማወቅና መተግበር አለባቸው። እነዚህም በአንቀጽ 85 ስር ተዘርዝረዋል፡

3. ለሒሳብ ባለሙያዎች የማጠቃለያ ማስጠንቀቂያ

የገቢዎች ሚኒስቴር የታክስ ግምቱን በገበያ ዋጋ ጥናት ላይ ተመስርቶ ካቀረበ በኋላ፣ ሒሳብ መዝገብ አቅራቢዎች ደንበኞቻቸውን በሕግ ለመጠበቅ የሚችሉት፡

• የ176ን ተገዢነት ማረጋገጥ: ደንበኛው መመሪያ ቁጥር 176/2014 ዓ.ም. ያስቀመጣቸውን የሂሳብ አያያዝ መስፈርቶች ሙሉ በሙሉ ማሟላቱን በማረጋገጥ፣ ሪከርዱ እምነት የሚጣልበት እንደሆነ መከራከር።
• በወቅቱ ተቃውሞ ማቅረብ፡ ግምቱ እንደደረሰ በ30 ቀናት ውስጥ የፋይናንስ መረጃዎችን በመጠቀም በአንቀጽ 105 መሰረት ተቃውሞ ማቅረብ።
• ማስረጃ ማቅረብ፡ የደንበኛው የትርፍ ህዳግ ከአማካይ ያነሰበትን ምክንያት (ለምሳሌ በአዲስ መግባት፣ ከፍተኛ ውድድር፣ ወይም ልዩ ወጪ) በሰነድ አጠናክሮ ማቅረብ።